Aydın Hasan – 1938, Türkiye için büyük ıstıraplar yılı oldu. Yeni devletin kurucusu, vatanın kurtarıcısı Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, yılın birinci ayında 22 Ocak’ta Yalova gezisi sırasında rahatsızlandı. Tedavisinin akabinde Ankara’ya döndü. Lakin önceliği rahatsızlığından çok, hâlâ vatan toprakları içinde yer almayan Hatay sorunun çözümündeydi. Tabipleri dinlemedi, Mersin ve Adana seyahatlerine çıktı. Cumhurbaşkanıydı ve bunun yanında kuvvet istikrarlarını çok düzgün sezen, dahi bir kumandandı. Yakıcı güneşin altında birlikleri teftiş etti, tatbikatları izledi. Eforları, 4 Temmuz 1938’de Hatay Antlaşması’nın yürürlüğe girmesi ile birinci sonuçlarını aldı. 26 Mayıs’ta Ankara’ya döndü. Yorgunluğu hastalığını daha da ağırlaştırmıştı. Deniz havası tahminen yeterli gelirdi. Doktorların önerisi ile İstanbul’a giderek Savanora Yatı’nda bir müddet dinlendi. Hastalığı daha da ağırlaşınca temmuz ayının sonunda Dolmabahçe Sarayı’na geçti.
29 Ekim merasimine katılamadı
5 Eylül’de vasiyetini hazırlayan Atatürk, 26 Eylül’de birinci sefer komaya girdi. 16 Ekim’de girdiği ağır komada ise 20 Ekim’e kadar kaldı. Çok istediği, kıyafetlerini hazırlattığı halde 29 Ekim 1938 Cumhuriyet Bayramı merasimlerine yani cumhuriyetin 15. yılı merasimlerine Ankara’ya gelerek katılamadı. 1 Kasım 1938’de TBMM’nin açılış merasiminde de bulunamadı. Atatürk’ün Meclis açılış nutkunu, Başbakan Celâl Bayar okudu.
İnsani açıdan olduğu kadar devlet idaresi açısından da güçlü günler yaşanıyordu. Atatürk’ün komaya girdiği günlerde bile ona vekil tayini yapılmadı. Anayasa gereği, hastalığı nedeniyle Cumhurbaşkanı’na Meclis Başkanı’nın vekalet etmesi, onun yerine imza yetkisine sahip olması gerekiyordu. Lakin büyük başkanın yerine vefat edene kadar kimse vekalet etmeyecekti. Atatürk’ün son Başbakanı Celal Bayar, “Şanına yakıştıramadık” diyerek Dolmabahçe’de yapılan kabine toplantısını, yıllar sonra İsmet Bozdağ’a şöyle anlatacaktı:
‘İşleri vekilsiz yürütelim’
“Gerçekte Atatürk, komaya girip çıkan ağır bir hasta idi. Lakin Atatürk üzere bir insanın sağlığında yerine Meclis Başkanı da olsa vekil olarak göreve başlaması, memleket içinde ve dışında büyük yankılar yapabilirdi. Ayrıyeten Atatürk’ün komadan kurtulması halinde vekilin işe başladığını duyması, hastalığını daha da şiddetlendirir, bu onun vefatına sebebiyet verebilirdi. Meğer bu ağır hastalıkta tek ümit, moral gücü idi. Telefonla Ata’nın yeni bir komaya girdiğini bildirdiler. Çabucak İstanbul’a gittim. Durum bu kez tamamen vahim görünüyordu. Sorumluluğu bir başıma taşımamak ve durumu Bakanlar Kurulu kararına bağlamak üzere, Meclis reisinin ve bakanların İstanbul’a gelmelerini rica ettim. Niyetim Atatürk’ün durumunu kendilerine göstermek ve bu mevzuda bir karar vermelerini istemekti. Geldiler. Meclis Başkanı Abdülhalik Renda ve bakan arkadaşlarım Dolmabahçe Sarayı’nın Başyaver Odası’nda toplandık. Toplanma sebebini anlattım. Anayasanın buyruklarını, vekilin göreve başlamasının olası mahsurlarını saydım. Ve kendilerine bir teklifte bulundum. Dedim ki: Bu anlattığım sebeplerle Abdülhalik Bey’in vekil olarak göreve başlaması kimi mahsurları ihtiva ediyor. Hükümet olarak biz de birtakım günlük işleri yürütmekte ve derin çalışmalar için istişare etmekte zahmet çekiyoruz. Bunları telif etmek mümkün değil… Bugüne kadar işleri şahsi sorumluluğum altında yürüttüm. Bugün birlikte bir karar alarak bundan sonraki işlerin ortak sorumluluğumuz altında yürümesini istiyorum. Teklifim şudur: Şayet uygun bulursanız. Bugüne kadar yönetim ettiğimiz üzere, bundan bu türlü de işleri vekilsiz yürütelim. Ben başvekil olarak hiçbir büyük icraata girişmeyeceğime size kelam veririm. Cumhurbaşkanı’nın imzasına gereksinim gösteren çabuk işleri, imzalanmış üzere yürütmeye devam edelim. Böylelikle bu mevzuda alınmış müşterek bir kararımız olsun. Bunun yazılmasına gerek görmem, muvaffakatinizi bildirmeniz benim için kafidir. Karar ittifakla alındı. Böylelikle komadaki Atatürk’ün yanı başında son Bakanlar Kurulu toplantımızı yapmış, nefes alıp verdiği sürece kendisine vekil göstermeyi şanına yakıştıramadığımızı karara bağlamıştık.”
Ata’nın son günleri
Atatürk’ün en yakınındaki isimlerden biri olan Hasan İstek Soyak’ın Yapı Kredi Yayınları tarafından yayınlanan Atatürk’ten Anılar kitabında, büyük başkanın son günlerindeki tabip raporları yer alıyor. Raporlar; müdavi hekimler Prof. Dr. Neşet Ömer İrdelp, Prof. Mim Kemal Öke, Dr. Nihat Reşat Belger ile müşavir tabipler Prof. Dr. Akil Muhtar Özden, Prof. Dr. Hayrullah Diker, Prof. Dr. Süreyya Hidayet Serter, Dr. Abrevaya Marmaralı ve Dr. Mehmet Kamil Berk’in imzasını taşıyor. Doktor raporlarına Ata’nın koma süreci şöyle yansıdı:
8 Kasım 1938 Salı saat 23.00: Bugün saat 18.30’da hastalık apansızın olağan seyrinden çıkarak şiddetlenmiş ve sıhhi vaziyetleri tekrar ciddiyet kesbetmiştir; hararet derecesi 36.4, nabız muntazam 100, teneffüs 22’dir.
9 Kasım 1938 saat 10.00: Geceyi rahatsız geçirdiler; genel hallerindeki vaziyet ciddiyetini koruma etmektedir. Hararet derecesi 36.8, nabız muntazam 128, teneffüs 28’dir.
9 Kasım 1938 saat 20.00: Bugünü yorgun ve dalgın geçirdiler. Genel ahvaldeki ciddiyet biraz daha ilerlemiştir. Nabız muntazam dakikada 124, teneffüs 40, hararet derecesi 37.6’dır.
9 Kasım 1938 saat 24.00: Saat 20.00’den itibaren dalgınlık artmıştır. Genel ahval vehamete gerçek seyretmektedir. Hararet derecesi 37.6, nabız 132, teneffüs 33’tür.
Reisi Cumhur Atatürk’ün genel hallerindeki vehamet dün gece saat 24.00’te neşir edilen bildirimden sonra her an artarak bugün 10 İkinciteşrin (Kasım) 1938 perşembe sabahı saat dokuzu beş geçe büyük şefimiz derin koma içinde terki hayat etmişlerdir.